یک– بهترین بستر (platform) برای ممکن‌کردن گفت‌وگوی میان ادیان، بسترهای مجازی گفت‌وگو و گردهمایی (virtual forums) است. یک نمونه از این بسترها که وابسته به موسسه گفت‌وگوی ادیان (مستقر در تهران) بود این امکان را داشت که از فضای فیزیکی و واقعی نیز برای روبه‌روکردن نمایندگان و علاقه‌مندان ادیان استفاده کند. این موسسه که به ابتکار محمدعلی ابطحی مشاور رئیس‌جمهور اسبق حکومت اسلامی (محمد خاتمی) تاسیس شده بود، به بهانه مناسبت‌های مذهبی ادیان گوناگون، نمایندگان آنها را برای سخنرانی، پرسش و پاسخ با علاقه‌مندان دعوت می‌کرد. محتوای پایگاه مجازی وابسته به این موسسه، از آذرماه ۱۳۹۳ دیگر به روز نشده است؛ البته به تبع قوانین حکومت اسلامی ایران، تعریف این موسسه از «دین»، تعریفی ایدئولوژیک و مشخصا قرآنی بود.
یک نمونه دیگر پایگاه مجازی بیدارشده یا به بیداری‌رسیده، یا به‌سادگی «بیدار» (awaken) است. محتوای این پایگاه مجازی که می‌تواند الگو برای یک نمونه ایرانی باشد، بسیار متنوع است و اگر دیدگاهی تئوریک به چشم‌انداز این پایگاه مجازی قابل انتساب باشد، همان دیدگاه انسان‌شناسی از منظر آکادمیک و بسیار نزدیک به فرم غالب رسانه‌های امروزی، یعنی محتوای چندرسانه‌ای است. دیدگاه وسیع موجب می‌شود که از نمایندگان ادیان مختلف از دالایی لاما گرفته تا هواداران مدیتیشن و یوگا، محتوا در این پایگاه منتشر شود و امکانات جدید که گوشی‌های هوشمند امروزی دارند دسترسی به ویدیوهای مصاحبه یا مستند را برای مخاطبان آسان می‌کند؛ اما این پایگاه مجازی از امکان گفت‌وگوی آنلاین میان کاربران عادی برخوردار نیست. امری که می‌تواند به لحاظ فنی تعبیه و تدارک شود؛ بهترین امکان برای مخاطبان امروزین ایرانی طراحی اپلیکیشین گفت‌وگو است. در این اپلیکیشن اتاق‌هایی با موضوعات:
– تاریخ
– فلسفه
– ادبیات
– موسیقی
– شعر
– سینما
با محوریت موضوعات مورد علاقه دین‌داران طراحی می‌شود تا بستری برای گفت‌وگوی کاربران فراهم آید.
یک نمونه دیگر، مرکز پژوهشی واسی‌واسکا (Wasiwaska: Research Center) است که خود را با عنوان فرعی «گفت‌وگوی میان رشته‌ای درباره گیاهان مقدس، آگاهی، هنرهای شهودی و معنویت بومی» توصیف کرده است. این مرکز در طول سال، سه‌بار گردهمایی برگزار می‌کند. این گردهمایی‌ها که همراه با دعوت از پژوهش‌گران و نمایندگان ادیان مختلف است پذیرای میهمانان نیز هست. گردهمایی‌ها، دو هفته‌ای است و طی آن، خوراک‌هایی محلی -به تفریق از گوشت قرمز- و برنامه پخش فیلم و مستند، جلسات سخنرانی و پرسش و پاسخ، تمرینات تنفس و ماساژ ارائه می‌شود. این مرکز که ماهیت تفریحی و انتفاعی نیز دارد، در مرکز ایالت سانتا کاتارینا در جنوب برزیل مستقر است.
در پژوهشی میدانی که آذرماه ۱۳۷۸ توسط محمدرضا افشین‌رخ با عنوان عرفان‌گرایی نوین در جامعه‌ی ایرانی انجام شد به روحیه و انگیزه اعتراض در جمعیت علاقه‌مندان به ساتیا سای‌بابا در تهران توجه ویژه شده است. پژوهش‌گر معتقد است که اعتراض و مخالفت با وضعیت اجتماعی و سیاسی، انگیزه اصلی گروندگان به ساتیا سای‌بابا در تهران است؛ اگرچه این نتیجه‌گیری به جهت عَرَضی و تَبَعی گرفتن گرایش مردم به دین قابل انتقاد است، با این حال نمی‌تواند به کلی بی‌بهره از حقیقت بوده باشد. نظر به برخوردهای امنیتی با پیمان فتاحی -با نام مستعار ایلیا رام‌الله- نه تنها این گروه معنویت‌گرا حضور علنی و اجتماعی خود را در فرهنگسراها و سالن‌های اجتماع عمومی از دست داد، بلکه هیچ‌یک از دیگر گروه‌های معنویت‌گرا امکان حضور واقعی و علنی را در پرتو نگاه امنیتی و سرکوب‌گرانه‌ی حکومت اسلامی ندارند. این قبیل گروه‌ها حتی اگر کاملا بی‌ارتباط با روحیه اعتراضی جمعیت ایرانی به وضع موجود شکل گرفته باشند، طبیعتا تداوم وضع سیاسی فعلی را علیه آزادی و امکان فعالیت خود می‌دانند. تنها راه حضور این گروه‌ها و تداوم فعالیت آنها، وجود یک بستر مجازی است.
این بستر یا بسترهای مجازی امکان حضور عمومی آنها و گفت‌وگوی آنها با فضای عمومی را فراهم می‌آورد. در این فضای عمومی، علاوه بر این‌که امکان نقد دو جانبه با فرهنگ دینی جریان اصلی مهیا می‌شود، نقد و گفت‌وگوی چند جانبه ناباورمندان با یکدیگر را هم موجب می‌شود. بنا بر یک پژوهش که پژوهش‌گران دانشکده مطالعات دینی زوریخ با تمرکز بر یک نمونه اروپایی انجام داده‌اند، فضای باز فرهنگی سبب می‌شود که گروه‌های معنویت‌گرا (با گرایش به نهان‌گرایی و باطنی‌گروی) به مرور به سازمان‌های خدمات اجتماعی مبدل شوند. طبق محصول این پژوهش که در کتابی به نام دین سیال در دسترس است، فضای باز و غیرنهان‌گرای جوامع غربی، اثر خود را بر گروه‌های معنویت‌گرای نهان‌گرا می‌گذارد و آنها به مرور از مدعیات متافیزیکی و برخورداری از رازهای نهان دست کشیده و رو به فعالیت‌های اجتماعی و عقلانی می‌آورند.
به طور مختصر، تدارک چنین بستری به عقلانی‌سازی فرهنگ دینی -چه در بخش جریان اصلی چه حاشیه- منتهی می‌شود.
پایگاه اینترنتی موسوم به «انجمن کانادایی مراقبت معنوی» که اصطلاح جالب سازمان چند-ایمانی (multi-faith) را برای توصیف خود به کار برده است، برای آموزش کسانی فعالیت می‌کند که مشغول پرستاری روحانی یا مراقبت معنوی در خرده‌فرهنگ دینی خود هستند. این پایگاه فراتر از ایدئولوژی یا منظومه اعتقادی این یا آن دین عمل می‌کند و با برگزاری نشست‌های آموزشی تلاش می‌کند که پرستاران روحانی و حتی رهبران ایمانی تربیت کند. روش کار انجمن کانادایی مراقبت معنوی به این شکل است که شش ماه یک بار حق عضویت دریافت می‌کند و در قبال آن تسهیلاتی برای اعضا فراهم می‌آورد. یکی از این تسهیلات فراهم آوردن امکان انتشار تجربیات رهبران و پرستاران معنوی به صورت مکتوب است.
نظر به گستردگی تجربه زندان و بازداشت در میان ناباورمندان، احتمالا می‌توان از آنها دعوت کرد تا شیوه‌های معنوی خود را برای تحمل شرایط سخت با دیگران به اشتراک بگذارند. جدای از تدارک مصاحبه یا گرفتن مطلب به صورت نوشتاری برای انتشار در بستر مجازی، احیانا می‌توان از برخی از این ناباورمندان فعال دعوت کرد تا دوره‌های آنلاین درمان روانشناختی-معنوی (psycho-spiritual therapy) برای مبتلایان به تروماهای پس از زندان و بازداشت و درگیری‌های خیابانی برگزار کنند. آن دسته از ناباورمندان که مایل و قادر به برگزاری چنین دوره‌هایی باشند؛ ای‌بسا با تشریک مساعی می‌توانند مهارت‌های خود در پرستاری روحانی را تقویت کنند. امکان طراحی اپلیکیشن‌هایی که با موسیقی مناسب ذائقه ایرانی، شکلی از مراقبه (مدیتیشن) را ارائه می‌کنند منتفی نیست.
دو– شبکه‌های اجتماعی ایجاد کنید:
گفت‌وگو درباره ایده‌های خود را به صورت تولید محتوا گسترش دهید. پیشنهاد مشخص طراحی یک social media است تا علاوه بر انعکاس اخبار مربوط به ادیان غیررسمی، اطلاعیه برای برگزاری همایش‌های مجازی، مصاحبه‌ها و فراخوان مقالات و احیانا فیلم‌های پژوهشی (مستند) یا داستانی در آن منتشر شود. این بستری برای تولید محتوا مطابق با حال و هوای فرهنگی ناباورمندان خواهد بود که اپلیکیشن پیش‌گفته هم در آن ارائه خواهد شد.
سه– برگزاری لایوهای اینستاگرامی یا تولید پادکست (برنامه رادیویی) به منظور فراهم آوردن بستری برای گفت‌وگو به میزبانی «توانا»، باید در نظر گرفت. اگرچه شرایط سیاسی جدید پس از انقلاب ژینا، امید و شجاعت تازه‌ای در میان کنش‌گران از طیف‌های مختلف ایجاد کرده است، با این حال، بسیاری از چهره‌ها ممکن است برای حضور در چنین برنامه‌ای احساس امنیت کافی نداشته باشند. این مطمئنا از مشکلات تدارک برنامه‌های گفت‌وگو با کنش‌گران حیات دینی است. تحت چنین شرایطی ممکن است به جای چهره‌های شاخص‌تر، از چهره‌هایی استفاده شود که کمتر مشهور هستند اما احساس امنیت برای سخن گفتن دارند.
لیست اسامی افراد پیشنهادی در مرحله اول می‌تواند چنین باشد:
مصطفی آزمایش / نماینده علاقه‌مندان به تصوف
شهرام پازوکی / نماینده علاقه‌مندان به تصوف
محمدعلی طاهری / نماینده علاقه‌مندان به عرفان حلقه
پیمان فتاحی / نماینده علاقه‌مندان به جمعیت آل‌یاسین (تعالیم حق)
محمدمهدی کهروبی / نماینده یونگی‌های ایرانی
وحید شاه‌رضا / نماینده یونگی‌های ایرانی
علیرضا شیری / نماینده یونگی‌های ایرانی
سید حسین نصر / نماینده سنت‌گرایان ایرانی (رهبر شاذلیه)
بابک عالیخانی / نماینده سنت‌گرایان ایرانی
آرمین نوابی / نماینده جمهوری بی‌خدایان
چهار– طراحی اپلیکیشن
یکی از این اپلیکیشن‌ها در نسخه فرنگی آن، iAwake است. در وب‌سایت بیداری مغز این فناوری صوتی بدین صورت معرفی شده است: تقویت تمرکز، حافظه، شهود و خلاقیت. در برنامه‌های صوتی درمانی این اپلیکیشن، یک موزیک آرامش‌بخش در پس‌زمینه پخش می‌شود و یک راوی، جملاتی مناسب را به آرامی ادا می‌کند. جای یک نسخه ایرانی به زبان فارسی (زبان‌های ایرانی) خالی است. خود این اپلیکیشن توسط یکی از مشهورترین بسترهای معنوی در ایالات متحده آمریکا، یعنی پایگاه زندگی راستین (اینتگرال لایف) معرفی شده است. این پایگاه که زیر نام کن ویلبر (Ken Wilber)، نظریه‌پرداز و چهره معنوی آمریکا تولید محتوا می‌کند، می‌تواند الگوی خوبی باشد: تارنما به کاربر به مجرد ورود به سایت، پیشنهاد ثبت ایمیل برای دریافت چهل درس معنوی به صورت رایگان می‌دهد. این درس‌ها به ایمیل شخصی مخاطب فرستاده می‌شود (چهل ایمیل با فاصله زمانی مناسب). محتوای این ایمیل‌ها از زبانی فرادینی (مستقل از یک دین به خصوص، کلی، فلسفی و انتزاعی) استفاده می‌کند به طوری که می‌توان گفت بر پایه نظریات کن ویلبر، به یک زبان جامع و چند ایمانی مجهز است که می‌تواند طیف‌های وسیعی از مردم ناباورمند را صرف نظر از تعلق تشکیلاتی یا ایمانی‌شان به یک تشکیلات یا ایمان به خصوص، مورد خطاب قرار دهد. اصطلاحاتی، همانند «توسعه‌ی عمودی» (horizontal development) احتمالا مترادف سلوک روحانی، یا «تجربه‌ی درونی» (inner experience) مترادف مکاشفه یا شهود عرفانی از نمونه‌های این زبان جدید و انتزاعی است.
پنج– استفاده از سیستم ارتباط با مخاطب از طریق ایمیل، این امتیاز را برای کاربر ایرانی دارد که ارتباطش با بستر در شرایط فیلترینگ سخت اینترنت قطع نمی‌شود؛ اما دستیابی به یک زبان جامع و چند ایمانی که فارسی‌زبان با آن ارتباط برقرار کند، امری زمان‌بر است. تا پیش از آن می‌توان از ناباورمندانی که امکان هدایت یا پرستاری معنوی از آنها سلب شده، دعوت کرد که برنامه‌های منظم صوتی یا نوشتاری برای هدایت یا تسلای معنوی تولید کنند و این برنامه‌ها را می‌توان به صورت رایگان از طریق ایمیل برای مخاطبان ارسال کرد.
وب‌سایت‌های مرتبط با موضوع آزادی و تنوع ادیان:
- اطلس اقلیت‌های دینی
- موسسه گفت‌وگوی بین ادیان
- مرکز گفت‌وگوی بین ادیان [قطر]
- موسسه صلح ایالات متحده آمریکا
- پارلمان ادیان جهان
کتاب‌ها:
Religious Freedom in a Secular Age: A Christian Case for Liberty, Equality and Secular Government
مایکل بیرد، پژوهش‌گر عهد جدید و استاد الهیات در دانشگاه ملبورن استرالیا، در این اثر علاوه بر توصیف وضعیت سیاره از حیث حق آزادی دینی، تلاش می‌کند از این حق در برابر استدلال‌های مخالف دفاع کند. یکی از ویژگی‌های این کتاب، جدید بودن آن و اشاره به واقعیت‌های حال حاضر سیاره است. بیرد در مقدمه می‌نویسد که وقتی دو بار ردای کشیشی به تن کرد و در خیابان‌های ملبورن حرکت کرد، مورد آزار کلامی و حتی حمله فیزیکی قرار گرفته است (پیش‌گفتار ص۱۵). او از منظر حقوقی وضعیت آزادی ادیان را بررسی می‌کند؛ اما با استناد به ادبیات مسیحی، از حق آزادی ادیان (به طور کلی) دفاع می‌کند. نظر به موج احساسات منفی علیه آخوندهای شیعه در ایران پس از انقلاب ژینا، ترجمه این اثر پیشنهاد می‌شود.
Religious Freedom in Islam: the Fate of a Universal Human Rights in the Muslim Worlds Today
این یک اثر پژوهشی کمی است و مدعی است که شاخص‌های کمی این کلیشه را که کشورهای برخوردار از اکثریت مسلمان ناقض حق آزادی دین هستند، تایید می‌کند اما علتش لزوما آموزه‌‌های اسلامی نیست. ترجمه این اثر به گفت‌وگوهای به روز علمی درباره نسبت آزادی ادیان با کشورهای مسلمان‌نشین و با اسلام به طور کلی، کمک می‌کند. پژوهش‌گر معتقد است که دفاع از آزادی ادیان به دموکراسی و حقوق زنان در کشورهای مسلمان‌نشین کمک می‌کند.
Spirituality Revolution: the emergence of contemporary spirituality
by David Tacy
کتابی به زبان ساده و حتی ژورنالیستی در معرفی کلان‌روندهای معنویت‌گرا در مقیاس سیاره
Rational Mysticism: dispatches from the border between science and spirituality
by John Horgan
کتابی به صورت تک‌نگاری و داستان‌گونه از نویسنده موفق آمریکایی جان هورگان در معرفی جریان‌های مهم معنویت‌گرا در جامعه آمریکا
Fluide Religion: Neue religiöse Bewegungen im Wandel; theoretische und empirische Systematisierungen
By Dorothea Lüddeckens Elisabeth Arweck, Anna-Katharina Höpflinger, Hubert Knoblauch, Frank Neubert, Franz Winter
«دین سیال: جنبش‌های جدید دینی در گذار؛ نظام‌سازی تجربی و تئوریک» پژوهشی به زبان آلمانی که با تمرکز بر یک نمونه انضمامی‌گذار ادیان نو را از مدعیات متافیزیکی به سازمان‌های خدمات اجتماعی مستند می‌کند.»
پیشنهاد: تالیف یک کتاب به زبان فارسی با بیان ساده برای معرفی چارچوب تئوریک برای پژوهش بی‌طرفانه در خصوص ادیان که پشتیبانی تئوریک برای گفت‌وگوهای عملیاتی میان ادیان و نمایندگان آنها را فراهم کند و برای دانشجویان و علاقه‌مندان عمومی مباحث مربوط، قابل استفاده باشد.
مقالات:
Rene Guenon and Traditionalist Polemic
By Brannon Ingram
مقاله‌ای در واکاوی زبانی گفتمان سنت‌گرایی که با نظر به علاقه‌مندان به سنت‌گرایی گنونی در ایران جای خالی آن در متون فارسی احساس می‌شود.
فیلم و سریال:
– مستند خرابات اثر آرش اسحاقی نیا -مستندی در معرفی سلسله‌های فعال صوفیه در ایران
– مستند پزشکان بیمار اثر آرش اسحاقی درباره عرفان‌های نو
– فیلم اپیزودیک تولد یک پروانه درباره باورهای عارفانه از مجتبی راعی- مستند دیگری در سرزمین خویش از فرید حائری‌نژاد در معرفی بهاییان و تبعیض سیستماتیک علیه آنان