داستان موسی (Testament: The Story of Moses) یک حماسه دینی‌ست که میان سه سنت بزرگ ابراهیمی یعنی یهودیت، مسیحیت و اسلام مشترک است و آنچنان مشحون از تصاویر اسطوره‌ای و موقعیت‌های کهن‌الگویی‌ست که به هیچ‌وجه لازم نیست مخاطب آن باورمند به یکی از این ادیان سه گانه باشد تا تحت‌تأثیر این داستان قرار گیرد. افسون قصه‌ها بزرگ است و هرچه کهن‌تر باشند قابلیت بیشتری برای افسون‌کردن مخاطبان خود، حتی مستقل از وجه ایدئولوژیک و معرفتی دارند! شاید به همین علت است که از قصه‌ی موسی، تاکنون دست‌کم سه اقتباس سینمایی مهم ساخته شده که آخرین آنها با نام «عهد: داستان موسی» از شبکه نتفلیکس در حال پخش است.
جدیدترین اقتباس از داستان موسی البته یک سریال کوچک (Mini Seri) سه‌بخشی ست و قالب مستند دارد؛ به این معنا که بازروایی سینمایی داستان به بهانه نظرات متخصصان و کارشناسانی که از حیطه‌های مختلف آکادمیک به موضوع مربوط می‌شوند، پیش می‌رود.
شما در این مستند سه بخشی، داستان موسی را در حالی تماشا خواهد کرد که لابه‌لای بخش‌های مختلف، متخصصان به ابراز عقیده خواهند پرداخت. یکی از ویژگی‌های این مستند، مراعات تنوع در استفاده از نظرات کارشناسان مختلف است. در ابتدای بخش اول، پیامی رویت می‌شود دال بر اینکه مجموعه، مبتنی بر نظرات کارشناسان مختلف است اما نه به این معنا که آنچه تماشا خواهید کرد مورد اجماع تمامی این متخصصان است. بعضی از این متخصصان مانند دکتر شادی حکمت ناصر (Shady Hekmat Nasser) فارغ‌التحصیل دانشگاه هاروارد و دستیار استاد در همین دانشگاه در رشته‌ی ادبیات کلاسیک عرب و صاحب پژوهش‌هایی در قرآن‌شناسی‌ست. بعضی کارشناسان مسلط به سنت یهودند و در کتاب مقدس عبرانی (Hebrew Bible) تمرکز دارند و برخی دیگر سنت مسیحی را به خوبی می‌شناسند.
برای آنها که این حماسه‌ی دینی را بارها مرور کرده‌اند، بازروایی سینمایی این داستان در مستند «عهد: داستان موسی» لزوماً نکته‌ی تازه‌ای ندارد؛ اما اطلاعاتی که کارشناسان می‌دهند ای‌بسا برای برخی مخاطبان تازه و آموزنده باشند. به عنوان نمونه، کارشناسی یادآوری می‌کند که مطابق با سِفْز خروج، وقتی مادر موسی، وضع حمل کرد، همان جمله‌ای را می‌گوید که مطابق با سفر پیدایش، خداوند در هفتمین روز آفرینش گفت؛ یعنی به تعبیر قرآنی «فتبارک‌الله احسن‌الخالقین!» و همان کارشناس می‌گوید که اصطلاح tevah که در متن عبرانی عهد عتیق به سبد حامل موسای نوزاد اطلاق شده است، برای تابوت عهد خداوند هم به کار رفته است. برخی کارشناسان ابراز عقیده می‌کنند که در مصر باستان، مفهوم «برده» وجود نداشت. بلکه تنها اسرای جنگی و کارگران وجود داشتند و این شعار مبارزاتی برآمده از سفر خروج که در اروپای مسیحی الهام‌بخش آثار هنری از جمله اپراها شد، یعنی ترجیع‌بند «مردم مرا رها کن»، برای حکام مصر به معنای از دست دادن نیروی کار بوده است.
موضع کارشناسانی که درباره‌ی این داستان کهن سخن می‌گویند در مجموع انتقادی یا «تبارشناسانه» نیست؛ به این معنا که چیزی علیه مسلمات مورد توافق سنت‌هایی که این داستان را روایت می‌کنند، بر زبان جاری نمی‌کنند. از طرز پوشش برخی کارشناسان می‌توان حدس زد که آنها در تفسیر خود به اصطلاح موضع برون‌دینی یا etic ندارند و غالباً به شرح و بسط نکاتی که در کتب مقدس – عهد عتیق و قرآن – آمده است می‌پردازند. یعنی از موضع درون‌دینی یا emic سخن می‌گویند.
یکی از این کارشناسان که لقب رابی (Rabbi) دارد خانم رابی ریچل ادلمن استادیار کتاب مقدس عبری در کالج عبری بوستون است. او دکترای ادبیات عبری را از دانشگاه عبری اورشلیم اخذ کرده است. رابی ادلمن نویسنده‌ی “بازگشت سرکوب‌شده” (Brill, 2009) و همچنین “نیرنگ زنانه: فریب زنان و تأیید الهی در کتاب مقدس عبری” (Sheffield Phoenix, 2015) است. لقب «رابی» به معنای «استاد» یا «معلم» است و در یهودیت به عنوان احترام به افرادی که تحصیلات دینی پیشرفته‌ای دارند و مجاز به تدریس و صدور فتوا در امور دینی هستند، استفاده می‌شود. رابی‌ها معمولاً در سنت‌های یهودی مسئولیت‌هایی مانند رهبری جامعه‌ی یهودی، انجام مراسم دینی، و آموزش متون مقدس را بر عهده دارند. این عنوان همچنین نشان‌دهنده‌ی سطح بالای دانش و تعهد به زندگی مطابق با قوانین و سنت‌های یهودی است.
آوی آزولای، بازیگری که نقش موسی را در این مستند سه‌بخشی ایفا کرده است، تجربیات گسترده‌ای در عرصه بازیگری دارد. او فارغ‌التحصیل از استودیوی بازیگری یورام لوینشتاین در اسرائیل است و از سال ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۴ در آنجا تحصیل کرده است. آزولای همچنین در سال ۲۰۱۸ در کارگاه آموزشی روش چِبِک (Chebek) برای بازیگری با ایوانا چبک و در یک کارگاه درام پلاستیک (plastic Drama) در مسکو شرکت کرده است. آزولای پیش از نقش‌آفرینی به عنوان موسی، در تئاتر فعالیت داشته و برای اولین بار توسط عامل فعلی‌اش، شیرلی پیترمن، از طریق کارش در تئاتر گشر (Gesher) در اسرائیل کشف شد. نقش‌های برجسته‌اش روی صحنه شامل نقش کاسیو در اوتلو (۲۰۱۵)، استفان در برده (۲۰۱۹)، و کریستین در سیرانو (۲۰۲۴) می‌شود. در کنار نقش‌آفرینی‌اش به عنوان موسی، آزولای دارای سوابقی در تلویزیون است، از جمله نقش‌هایی در سریال‌هایی نظیر Love Birds . با این حال، برای آنها که در «ده فرمان» سسیل ب. دومیل (۱۹۵۶) چارلتون هستون را در نقش موسی دیده و به خاطر سپرده‌اند، آزولای شاید هیچ جذابیتی نداشته باشد.
اگر این قصه‌ی مقدس را از منظر هنر خلق درام نگاه کنیم، نقطه‌ی اوج این درام شکافته شدن دریا و خروج موفقیت‌آمیز قومی رنج‌کشیده از چنگال فرعون است. طبیعتا هر نوع اقتباس موفقی باید بتواند این نقطه‌ی اوج دراماتیک را به نحوی شایسته روایت کند. آنها که اقتباس سینمایی سسیل ب. دومیل ساخته‌شده در ۱۹۵۶ را به خاطر می‌آورند و آنها که اقتباس سینمایی ریدلی اسکات ساخته‌شده در ۲۰۱۴ را تماشا کرده‌اند، طبعاً اینجا موشکافانه دنبال چیز بیشتری می‌گردند؛ شیوه‌ای از روایت یا جلوه‌ی بصری ویژه‌ای که ارزش افزوده نسبت به اقتباس‌های قبل از خود داشته باشد. اقتباس ریدلی اسکات با نام «خروج: خدایان و شاهان» به جهت قاب‌بندی‌های باشکوه از صحنه‌های اسطوره‌ای- تاریخی برجسته است و همین‌طور به جهت نوعی افسون‌زدایی از این حماسه‌ی کهن بی‌آنکه شاعرانگی از دست برود. بنابراین معجزات موسی در حقیقت حوادث طبیعی بازنموده می‌شود. فی‌المثل، در این فیلم شکافته شدن دریا، در واقع جذری شدید است که سر بزنگاه، جان بنی‌اسرائیل را نجات داد. اما در مستند «عهد: داستان موسی»، یکی از کارشناسان بلافاصله پس از نمایش سینمایی این پرده از درام یادآوری می‌کند که مقصود کتاب مقدس چنین چیزی نیست. مقصود نویسندگان کتاب مقدس مشخصاً معجزه‌ای بوده است بی‌آنکه یک پدیده‌ی طبیعی در کار بوده باشد. هیچ‌کدام از کارشناسان در این مستند، چیزی نمی‌گویند که در حکم افسون‌زدایی باشد و وجه معجزه‌آمیز و فحوای دینی داستان را تحت‌الشعاع قرار دهد.
بخش سینمایی این مستند سه‌بخشی، شاید هواداران و تعقیب‌کنندگان قدیمی سینما را ابداً راضی نکند. بسیاری از صحنه‌ها خام‌دستانه، و بسیاری از دیالوگ‌ها پیش‌پاافتاده جلوه خواهد کرد. با این حال، تماشای این مجموعه‌ی سه‌بخشی خالی از لطف نیست. در صحنه‌ی شگفت عبور بنی‌اسرائیل از دریای شکافته‌شده، شما می‌توانید سرود پیروزی منسوب به مریم (خواهر موسی) را به زبان عبری بشنوید؛ یعنی زبان اصلی عهد عتیق. کارشناسی پیر (خانم) بلافاصله یادآوری می‌کند که مضمون این سرود کهن در سفر خروج، منیفست هر سه دین بزرگ ابراهیمی‌ست که بر زبان یک زن گذاشته شده است. تیم پژوهشی گفت‌وشنود تماشای مستند «عهد: داستان موسی» را به علاقه‌مندان به ادبیات دینی و پژوهش‌های همدلانه در کتاب مقدس پیشنهاد می‌کند.