فیلم مستند کوتاه «پریود[1]. ختم کلام»[2] به کارگردانی رایکا زهتابچی، برنده جایزه اسکار بهترین فیلم مستند کوتاه در سال ۲۰۱۹، داستانی الهام‌بخش از زنان روستایی در منطقه هاپور در ۶۰ کیلومتری دهلی نو در کشور هندوستان را روایت می‌کند که با چالش‌های عمیق اجتماعی و فرهنگی مربوط به قاعدگی روبه‌رو هستند.
این فیلم با ظرافت و صراحت، پرده از تابوهایی برمی‌دارد که در جوامع سنتی، زنان را در مورد قاعدگی شرمسار و منزوی می‌کند. فیلم نشان می‌دهد که چگونه این باورهای غلط، نه تنها به سلامت جسمی و روانی زنان آسیب می‌رساند، بلکه مانع از پیشرفت و برابری آنها در جامعه می‌شود.
بخشی از داستان حول محور زنی به نام سِنیها، از اهالی یک روستا می‌چرخد. او با مشاهده رنج و محرومیت زنان و دختران روستا به دلیل عدم دسترسی به نوار بهداشتی و ناآگاهی از بهداشت قاعدگی، تصمیم به ایجاد تحولی بزرگ می‌گیرد. سِنیها با شجاعت و پشتکار، با وجود مخالفت‌ها و سنت‌های غلط، و با حمایت چند نفر از خارج از روستا کارگاه کوچکی را برای تولید نوار بهداشتی‌های ارزان‌قیمت و قابل بازیافت راه‌اندازی می‌کند. او با آموزش زنان روستا برای تولید و فروش این محصول، نه تنها به آنها شغل و استقلال مالی می‌دهد، بلکه گامی مهم در جهت از بین بردن تابوهای مربوط به قاعدگی برمی‌دارد.
در صحنه‌ای از این مستند، کارگردان از چند پسر جوان می‌پرسد می‌دانید قاعدگی چیست؟ یکی از آنها می‌گوید فکر می‌کنم یک بیماری است، یک بیماری که معمولا زنان به آن مبتلا می‌شوند. در صحنه‌ای دیگر وقتی از شوهر یکی از زنانی که در کارگاه کار می‌کند می‌پرسد که کار همسرت چیست؟ او پاسخ می‌دهد که دقیق نمی‌دانم، فکر کنم پوشک درست می‌کند. بعدتر زن می‌گوید که شوهرش می‌داند اما هیچ گاه درباره آن حرف نمی‌زنند. این صحنه‌ها نشان می‌دهند که چقدر زنان در چنین جوامعی دست‌تنها و یک تنه در حال مبارزه با سنت، فرهنگ، و نظام مردسالارانه حاکم هستند.
در بخشی از فیلم نیز آروناچالم موروگانانتام معروف به «پدمن» را می‌بینیم. آروناچالم موروگانانتام که فیلم پدمن نیز از روی داستان زندگی او ساخته شده است، مخترع دستگاه‌های تولید نوار بهداشتی ارزان قیمت در هندوستان است که زنان منطقه هارپور نیز از آن استفاده می‌کنند. او می‌گوید: «دختران با مادران خود در این باره صحبت می‌کنند؛ زنان با شوهران خود در این باره صحبت نمی‌کنند، دوستان با یکدیگر در این باره صحبت نمی‌کنند؛ قاعدگی بزرگ‌ترین تابوی کشور من است». ماشین‌های او اکنون در ۲۳ ایالت مورد استفاده قرار می‌گیرند و در نظر دارد تا آنها را به ۱۰۶ کشور توسعه دهد.
«پریود. ختم کلام» با به تصویر کشیدن تلاش‌های سِنیها و زنان منطقه هاپور، پیامی قدرتمند و الهام‌بخش را به مخاطب ایرانی منتقل می‌کند. این فیلم نشان می‌دهد که چگونه با آگاهی‌بخشی و اتکا به توان زنان، می‌توان در جهت رفع موانع فرهنگی و اجتماعی گام برداشت و به برابری جنسیتی نزدیک‌تر شد.
فیلم با لحنی صمیمی و داستانی جذاب، مخاطب را با خود همراه می‌کند و به او اجازه می‌دهد تا با چالش‌ها و تجربیات زنان در روستای هاپور ارتباط برقرار کند. شخصیت سِنیها و دیگر زنان روستایی، به عنوان زنانی قوی، جسور و مصمم، یادآور زنان ایرانی و تلاش‌های آنها در سال‌های اخیر و الهام‌بخش مخاطب برای عبور از موانع و تلاش برای رسیدن به اهداف خود هستند. این فیلم با وجود تمرکز بر داستانی در هند، پیامی جهانی دارد و می‌تواند با مخاطبان در هر نقطه از جهان ارتباط برقرار کند.
فیلم پس از انتشار، با استقبال گسترده منتقدان و مخاطبان در سراسر جهان روبه‌رو شد و به عنوان فیلمی الهام‌بخش و اثرگذار در زمینه برابری جنسیتی شناخته شد. «پریود. ختم کلام» به افزایش آگاهی در مورد چالش‌های زنان در زمینه قاعدگی و ضرورت رفع تابوهای مرتبط با آن نیز کمک کرد.
فیلمی از هند، کارگردانی ایرانی‌تبار
رایکا زهتابچی، متولد سال ۱۳۷۳ در لس‌آنجلس، کارگردان و مستندساز ایرانی-آمریکایی است. او که در رشته مطالعات فیلم و ادبیات انگلیسی در دانشگاه کالیفرنیا، برکلی تحصیل کرده، فعالیت خود را در زمینه فیلمسازی از سال ۲۰۱۴ آغاز کرد. رایکا زهتابچی پیش از «پریود. ختم کلام» نیز کارهای دیگری را کارگردانی کرده است، از جمله یک فیلم کوتاه به نام «مادران» – که به داستان زنی ایرانی می‌پردازد که پس از قتل همسرش توسط پسرش، تصمیم به بخشش او می‌گیرد – و یک مستند کوتاه دیگر به نام «ما خانه‌ایم» – که داستان پناهندگانی را روایت می‌کند که در تلاش برای یافتن خانه‌ای جدید در آمریکا هستند – نیز ساخته است. دغدغه مسائل اجتماعی به خصوص مسائل مربوط به زنان و رد پای ایران و ایرانیان، در کارهای این سینماگر جوان دیده می‌شود. او با ظرافت و صراحت، به سراغ موضوعاتی می‌رود که در جوامع سنتی به ندرت مورد بحث قرار می‌گیرند.
این فیلم علاوه بر جایزه اسکار بهترین مستند کوتاه در سال ۲۰۱۹، تا کنون ۱۳ جایزه دیگر نیز از جشنواره‌های مختلف دریافت کرده است.
رایکا زهتابچی در ابتدای سخنرانی خود در مراسم اهدای جوایز اسکار در حالی که نمی‌توانست جلوی اشک‌های خود را بگیرد گفت: «باور نمی‌کنم که همین الان فیلمی درباره قاعدگی جایزه اسکار گرفت.» خود این حرف نشان از این دارد که حتی در سمت مدرن‌تر و پیشرفته‌تر دنیای ما هم، صحبت و پرداختن به مساله‌ای که نیمی از جمعیت کره زمین به طور ماهانه با آن درگیر هستند هنوز مساله‌ای جدید است.
سخنرانی او و ملیسا برتون، تهیه‌کننده دیگر فیلم به دلیل لحن جسورانه و پیام قدرتمند آن، مورد توجه بسیاری از رسانه‌ها و مخاطبان در سراسر جهان قرار گرفت.
اهمیت فیلم برای مخاطب ایرانی
این فیلم برای مخاطب ایرانی از جهات مختلف حائز اهمیت است. نخست، به دلیل وجود فرهنگ و باورهای مشابه در مورد قاعدگی، زنان ایرانی می‌توانند به خوبی با چالش‌های زنان در فیلم همذات‌پنداری کنند. دوم، فیلم “پریود. ختم کلام” می‌تواند الهام‌بخش زنان ایرانی برای عبور از موانع فرهنگی و اجتماعی و تلاش برای رسیدن به برابری جنسیتی باشد. سوم، این فیلم می‌تواند به افزایش آگاهی در مورد ضرورت آموزش بهداشت قاعدگی و رفع تابوهای مرتبط با آن در جامعه ایران کمک کند.
در بسیاری موارد می‌توان وضعیت زنان روستایی در هندوستان را با وضعیت زنان روستایی در ایران مقایسه کرد. زنان ایرانی در مناطق روستایی نیز به دلیل فقر و عدم آگاهی، به نوار بهداشتی و سایر محصولات بهداشتی قاعدگی دسترسی ندارند. ناآگاهی از بهداشت قاعدگی در بین دختران ایرانی در سنین پایین، شایع است. این موضوع می‌تواند منجر به بروز عفونت‌ها و مشکلات سلامتی شود. همچنین باورهای غلط و تابوهای فرهنگی بسیاری در مورد قاعدگی در ایران وجود دارد. این باورها باعث می‌شود که زنان، دختران، و کلیت جامعه از صحبت کردن در مورد قاعدگی شرمسار باشند و این موضوع به تشدید مشکلاتشان منجر می‌شود.
در هر دو کشور به دلیل مسائل فرهنگی و زیرساخت‌های آموزشی، محتوای آموزشی رسمی، یکپارچه، علمی، و همگانی برای آموزش در مورد بهداشت قاعدگی به دختران، پسران و خانواده‌ها وجود ندارد. برای بسیاری از مردان، زندگی پس از ازدواج اولین رویایی جدی آنها با این مسئله است.
البته هم در ایران و هم در هندوستان در سال‌های اخیر، شاهد افزایش فعالیت‌های مدنی برای رفع تابوهای قاعدگی و ارتقای آگاهی در مورد بهداشت قاعدگی بوده‌ایم. سازمان‌های غیردولتی، فعالان مدنی و زنان، امروز بیشتر از قبل در شبکه‌های اجتماعی و سطح قاعده جامعه اقداماتی در این زمینه انجام می‌دهند.
دیدن این مستند «پریود. ختم کلام» با گروه‌های کوچک و مختلف در جامعه ایران می‌تواند به افزایش آگاهی در مورد چالش‌های زنان در زمینه قاعدگی و ضرورت رفع تابوهای مرتبط با آن کمک کند. این فیلم می‌تواند به عنوان ابزاری برای آموزش و گفتگو در مورد این موضوع مهم نیز مورد استفاده قرار گیرد.
* * *
شاید وظیفه هر یک از ما این است که ببینیم می‌توانیم چه گامی در زندگی خانوادگی، فضای آموزشی، خانواده گسترده، جامعه خود، و تغییر قوانین برداریم تا از پریود تابوزدایی کنیم و جمله پایانی ملسیا برتون در سخنرانی مراسم اسکار را چند قدم به واقعیت نزدیک‌تر کنیم: «پریود باید پایان یک جمله باشد، نه پایان تحصیل دختران.»
[1] کلمه Period در زبان انگلیسی به معنای نقطه در پایان جمله نیز هست.
[2] Period. End of Sentence.